A. BASİT (KÖK) EYLEMLER: Yapım eki almamış, kök durumundaki eylemlerdir. Türkçede basit eylemlerin çoğu tek hecelidir. İki he­celi basit eylem azdır. koş-, gel-, bak-

yürü- . İnan-, uyu- ..

B. TÜREMİŞ EYLEMLER: Ad ve eylemlerden yapım ekleriyle elde edilen yeni anlamlı eylemlerdir.

*temizle-, haberleş-, hastalan-, azal-, karar-, benimse-..

* bakın-, bakış-, yazıl-, anlat-, yazdır-, pişir-..



C. BİRLEŞİK EYLEMLER: Birden fazla sözcükten oluşan eylemlerdir. Üç farklı biçimde yapılır:



1. YARDIMCI EYLEMLE YAPILAN BİRLEŞİK EYLEMLER: Ad soylu sözcüklerin bir eylemle birlikte kullanılmasıyla oluşan eylemlerdir.

Yardımcı Eylem: Ad soylu sözcüklere eylem anlamı kazandıran, kendi anlamını yitirmiş olan et-, ol- , kıl- , eyle- eylemleridir.

Yardımlarınız için teşekkür ederim. Beni görünce çok mutlu oldu.

• Yardımcı eyleme genellikle yabancı kökenli sözcüklere eylem anlamı katmak için gerek duyarız. (Türetme yoluyla eylem elde edilmez­se ad soylu Türkçe sözcükler için de kullanılır.)

hizmet et-

namaz kıl-

hesap et-

memnun ol-

Türkçe olan ad soylu bazı sözcüklerden eylem türetilemeyince yardımcı eylemden yararlanılır.

iyilik et- yardım et-

Yardımcı eylemle ad soylu sözcük, ses değişikliği olmadığı sürece ayrt; ses türemesi ve hece düşmesi olunca bitişik yazılır.

Ses türemesi olanlar:

hisset-

affet-

Ses düşmesi olanlar:

kay (ı) bol-

sab(ı)r et-

• Yerine göre başka eylemler de yardımcı eylem görevi üstlenir.

karar ver-, telgraf çek-, oruç tut-

2. KURALLI BİRLEŞİK EYLEMLER: Bir eylemin kendisine özel anlamlar katan başka bir eylemle oluşturduğu birleşik sözcüklerdir.

Birinci eylemin kazandığı anlama göre dörde ayrılır:

a) Yeterlik Eylemi: Eyleme "gücü yetme, başarma, olasılık" anlamlarından birini katar. Eylem tabanla­rına  "-e" ünlüsüyle birlikte "bilmek" eylemi getirilir.

Soruyu çözebildim. (Çözmeye gücüm yetti.)

Sınavı kazanabilmiş. (Başarma)

Öğleden sonra size gelebilirim. (Olasılık)

Yeterlik eylemi olumsuz yapılırken ikinci eylem kaldırılır, onunla gelen ünlü harf bırakılır, olumsuzluk eki bu harften sonra getirilir.

Soruyu çöz e medim.  (Yeterlik olumsuzluk eylemi eki)

"çözemeyebilirim çözmeyebilirim" Bu kullanımlarda yeterlik anlamı yerine "olasılık" anlamı verilir.

Not: Yeterlilik fiilinin olumsuzu ile geniş zaman I. tekil kişinin olumsuzu karıştırılmamalıdır.

çözemem : Yeterlilik fiili çözmem: geniş zaman)



b)Tezlik Eylemi: Eylemin anlamına "çabukluk, tez­lik, birden oluverme" anlamları katar. Eylem taban­larına "-i" ünlüsüyle birlikte "vermek" eylemi getirilir.

Konuyu kısaca özetleyiver. (Tezlik)

Kalabalıkta onu görüverdim. (Birden olma)

Tezlik eyleminin olumsuz kullanımı iki türlü olabilir. görüver ' me ' dim gör ' me ' yiverdim



c) Sürerlik Eylemi: Eylemlere "sürüp gitme, eylemin devam ettiği" anlamlarını katar. Eylem tabanlarına "-e" ünlüsüyle birlikte "durmak, kalmak, gelmek" ey­lemlerinden biri getirilir.

Sabah uyuyakalmışım (Sürerlik)

Ödevini yapadur, yemeğini şimdi hazırlarım. (Sürerlik)

Bu anlayış yıllardır süregeliyor. (Sürerlik)

Birinci eylem "-ip" ekli bir eylemsi yapılarak da sürerlik anlamı verilir:

uyuyup kal-sürüp gel-sürüp git-gülüp dur-

Sürerlik eylemlerinin olumsuz kullanımı pek yaygın değildir. Genellikle eylemsiyle yapılan biçimleri olum­suz kullanılır.

Duyduklarını herkese anlatıp durma.

Artık böyle sürüp gitmez.



d) Yaklaşma Eylemi: Eylemlere "yaklaşma, hemen hemen" anlamları katar. Bugün kullanılmayan bu bilmşik eylem, eylem tabanlarına "-e" ünlüsüyle bir­likte "yazmak" eylemi getirilerek yapılır.

Sıcaktan bayılayazdık.

Gelirken düşeyazdım.

Bugün bu eylemi, farklı söyleyişlerle vermekteyiz.

Az kalsın düşüyordum.

Neredeyse düşecekti.

Olumsuz biçimi kullanılmaz.,



3. KALIPLAŞMIŞ BİRLEŞİK EYLEMLER: Eylem olan sözcükler, farklı türdeki sözcüklerle kaynaşıp yeni eylemler oluşturur. Bu yolla yapılan birleşik ey­lemlerin hemen hepsi deyim anlamı taşımaktadır.

Bu davranışıyla gözümden düştü.

Gol olacak diye yüreğim ağzıma geldi.

Hastalıktan söz edip içimi karartma.

•Deyim anlamı taşımayan, anlamca kaynaşmış az sayıda birleşik eylem vardır. Bunlar, yardım­cı eylemin, ad soylu sözcükle zaman içinde kaynaşması sonucu oluşmuş sözcükler görünü­mündedir. Bitişik yazılırlar.

başvurmak, öngörmek, vazgeçmek, varsaymak..