Türk edebiyatının yazılan ilk tarihi romanı kabul edilir (1880). Namık Kemal, romanın konusunda "Osmanlı Tarihi"nden yararlanılmıştır. "Cezmi" romanındaki olaylar XVI. yüzyılda yaşanır. Cezmi cesur bir sipahi aynı zamanda çok bilgili bir şairdir de. Cezmi çok yakışıklıdır. Ciritte, atlı sporda ustadır. Namık Kemal, Cezmi'de kendi gençliğini anlatıyor gibidir. Roman İstanbul'da başlar. Azerbaycan'da, İran'da, Sah Tahmasb'in oğlu Mehet Hudabende, şahlık tahtında, eşi Şehriyar, kız kardeşi Perihan, Sah'ın kör oluşundan da faydalanarak, siyasette, devlet işlerinde sözü geçer kişilerdir. İran'la Osmanlı Devleti arasında savaş başlar. Cezmi, bu savaşa gönüllü olarak katılır. Adil Giray'la bu savaşta tanışır. İran ordusu perişan edilir. Birçok yerler ele geçirilir. Gazi Giray, kardeşi Adil Giray esir düşerler. Romanın önemli bölümleri, İran sarayında, Adil Giray, Perihan ve Şehriyar'ın çevresinde geçer. Bu iki kadın, Adil Giray'a aşık olurlar. Sünni mezhebinden olan Perihan, sevdiği Adil Giray'la, Osmanlı ordusunun da yardımı sağlayarak İran saltanatını ele geçirmek amacındadır. Bunu, Şehriyar haber alır; taraflar kanlı bir boğuşmaya tutuşurlar. Şehriyar, Perihan ve Adil Giray ölürler. Cezmi, yaralanır. Derviş kılığına girerek güçlükle vatanına döner. Namık Kemal'in iki cilt olarak düşündüğü romanın birinci cildinde"Cezmi"nin gerçek yaşamını pek bulamayız.